به عنوان یک سرمایهگذار در بازارهای مالی، حتماً میدانید که معاملات بازار سرمایه بر مدار نوسانات روزانه حرکت میکند. همین موضوع باعث شده تا ریسک و بازده جزء جداییناپذیر این بازار باشد. اغلب سهامداران برای به حداقل رساندن زیان و سود بیشتر به دنبال پیشبینی جهت نوسانات هستند. بورس اوراق بهادار تهران، بهعنوان بورس پیشتاز، در طراحی ابزارهای نوین مالی، در راستای پاسخ به نیاز سرمایهگذاران، با سلایق گوناگون، تاکنون ابزارهای مختلفی را متناسب با پیشبینی سرمایهگذاران مانند انواع اوراق بدهی، قرارداهای مشتقه و صندوقهای سرمایهگذاری، معرفی کرده است. اخیراً و در همین راستا، ساز و کاری جدید برای افرادی که پیشبینی میکنند قیمتها کاهشی باشد، طراحی شده است. این ساز و کار که «فروش تعهدی» نام دارد، به این صورت است که میتواند در روندهای نزولی قیمت، برای سهامداران فرصت سودآوری ایجاد نماید. اما فروش تعهدی سهام در بورس چیست و چه کمکی به بازار سرمایه خواهد کرد؟
برای دریافت پاسخ این سوالات، با ادامهی این مقاله از سری مقالات آموزش بورس در چراغ همراه باشید.
دوستان، دقت باشید که «فروش تعهدی سهام در بورس تهران» و «فروش استقراضی»، دو اصطلاح متفاوت از هم هستند. پس این دو را به جای یکدیگر به کار نبرید! (دلیلش را هم در ادامه به صورت کامل توضیح خواهیم داد).
فروش استقراضی چیست؟

فروش استقراضی (Short Selling)، به عنوان یک ابزار یا روش سرمایهگذاری در بورسهای جهانی است که مانند فروش تعهدی سهام در بورس به کمک آن میتوان از نزول قیمت سهام سود کرد. به اینصورت که مثلاً سرمایهگذاری پیشبینی میکند که قیمت سهام شرکتی بیش از اندازه رشد کرده و در آینده احتمالاً نزولی خواهد شد. در چنین حالتی، شخص میتواند بدون آنکه سهام شرکت را از قبل خریداری کرده باشد، آن را از مالک آن قرض کرده و پس از طی یک دورهی زمانی خاص، مجدداً همان تعداد سهم را به همراه بهرهای (میزان بهره از قبل مشخص میشود.) که از سهم برده به مالک پرداخت نماید. در این روش از سرمایهگذاری، متقاضی از مابهتفاوت فروش سهم در قیمت بالاتر و خرید مجدد آن در ارقام پایین، سود میبرد. در نهایت، بر اساس قرارداد قرض مالکیت به فروشنده منتقل خواهد شد.
ساز و کار فروش استقراضی به چه صورت است؟
در روش فروش استقراضی، مالکان برای آنکه تعداد مشخصی از سهام خود را به متقاضیان قرض دهند، از طریق کارگزاری به منظور ارائهی سهام برای فروش استقراضی، مانند فروش تعهدی سهام در بورس درخواستی را مطرح میکنند. در چنین حالتی سهم وارد وضعیت معاملاتی استقراضی خواهد شد. پس از مدتی که کارگزاران شخص متقاضی را شناسایی کنند، سهام مالک را به وی قرض میدهند. سپس متقاضی نسبت به فروش سهام مالک اقدام کرده و مبلغ حاصل شده از فروش نزد کارگزار خواهد ماند. این را هم بگوییم که متقاضی موظف است تا مبلغی را به عنوان وجه تضمین (علاوه بر مبلغ کسب شده از فروش سهام)، نزد کارگزار محفوظ داشته باشد. اما چرا این کار صورت میگیرد؟ برای اینکه اگر متقاضی سهام مالک را بازنگرداند، از وجه تضمین استفاده شود.
مبلغ ماحصل از فروش سهام، طی دورهی استقراض، توسط کارگزار سرمایهگذاری میشود و سود آن پس از کسر کارمزد کارگزار (بر خلاف فروش تعهدی سهام در بورس ایران)، به مالک پرداخت خواهد شد. گاهی هم بهمنظور ایجاد انگیزش برای متقاضیان (البته در صورتیکه مالک سهام تمایل داشته باشد)، مبلغی از سود نیز به متقاضی تعلق پیدا میکند. پس از آن اگر پیشبینی متقاضی محقق شود و قیمت سهام کاهش پیدا کند، همان تعداد سهم را مجدد خریداری و تحویل مالک میدهد و در نتیجه مابه تفاوت آن، بهعنوان سودی برای متقاضی خواهد بود. اما اگر قیمت سهم افزایش پیدا کند، متقاضی باید همان تعداد سهم را در قیمتی بالاتر بخرد و تحویل مالک دهد که در اینصورت زیان میکند. لازم به ذکر است که تمام حق و حقوق مالک سهام به جز حق رای، در مدت زمان فروش استقراضی محفوظ خواهد ماند.
آیا فروش استقراضی، روش پرریسکی است؟
بله! در کل فروش استقراضی، معاملهای بسیار پرمخاطره است. چرا که خلاف جهت بازار حرکت میکند و نیاز به زمانبندی دقیق دارد. به علاوه، از آنجایی که عدد صفر حداقل قیمت یک سهم محسوب میشود و حداکثری برای رشد قیمت سهمی وجود نخواهد داشت و ممکن است رشد سهمی ادامهدار باشد، مشخص میشود که ریسک سرمایهگذاری در این روش به شدت بالاست و تنها معاملهگران حرفهای بازار میتوانند از این روش کسب سود کنند.
فروش تعهدی سهام در بورس چیست؟

فروش تعهدی سهام در بورس از جمله ابزارهای مالی مشابه با فروش استقراضی میباشد که برای کسب سود در بازارهای نزولی مورد استفاده قرار میگیرد. اما با توجه به اینکه دریافت بهره در دین اسلام حرام است، فروش استقراضی به نوعی ربا محسوب میشود. بنابراین با توجه به مشکلات شرعی ایجاد شده، تغییراتی در سازوکار فروش استقراضی ایجاد شده است که این تغییرات در قالب عقد وکالتنامه فیمابین مالک سهام و متقاضی میباشد. به این صورت که سرمایهگذار با دریافت وکالتنامه از مالک سهام، نسبت به فروش سهام وی اقدام میکند. این روش که در بازار بورس ایران مرسوم است را فروش تعهدی میگویند. به همان میزان که ریسک خرید اعتباری بالاست، فروش تعهدی نیز همانند فروش استقراضی به عنوان نقطهی مقابل آن است و از ریسک بالایی برخوردار است.
ساز و کار فروش تعهدی سهام در بورس به چه صورت است؟
با استفاده از فروش تعهدی سهام در بورس سرمایهگذاری که مالک سهام است، میتواند سهامش را در قالب یک قرارداد در اختیار شخص دیگر قرار دهد. این فرد هم میتواند همان سهام را در بازار فروخته و در صورت کاهش قیمتها سود به دست آورد و هر وقت که مالک اصلی سهمش را بازخواست آن را به قیمت روز خریده و به وی تحویل دهد. فرآیند فروش تعهدی هم توسط کارگزاریها انجام میشود. متقاضیان پس از مراجعه به کارگزاری و عقد قرارداد با کارگزار، در سامانهی معاملات بر خط سهام مدنظرشان را انتخاب کرده و پس از واریز وجه تضمین به حساب کارگزار، نسبت به فروش تعهدی سهم اقدام میکند. نوع و تعداد سهام، نرخ تشویقی و دروهی تنفس هم از جمله مواردی هستند که باید توسط مالک در سامانه تامین ثبت شوند.
متقاضیان، از فروش تعهدی سهام در بورس چگونه سود میبرند؟
حال در رابطه با روش فروش تعهدی سهام در بورس این سوال مهم پیش میآید که فرد متقاضی چطور از سهامی که متعلق به دیگری است و آن را فروخته و علاوه براین هر وقت هم که مالک سهام اراده کند، باید سهام وی را به طور کامل برگرداند، سود خواهد برد؟
خب ببینید، شخصی وارد قرارداد فروش تعهدی سهام در بورس میشود که روند بازار را کاهشی میداند. بر همین اساس هم سهم مدنظر را از مالک آن در قالب قرارداد فروش تعهدی و به صورت وکالتی در اختیار میگیرد و به وکالت از صاحب اصلی، آن سهام را در بازار میفروشد. اگر این شخص، کاهش قیمت سهام را درست پیشبینی کرده باشد، سودی معادل مابهتفاوت قیمت فروش سهم و قیمت خرید مجدد آن را به دست میآورد. اما اگر بعد از فروش سهم، نوسان قیمت آن برخلاف پیشبینیاش مثبت شود، متقاضی ضرر میکند. چرا که باید سهم را با قیمت بالاتر از مبلغی که آن را فروخته تهیه و در اختیار مالک قرار دهد.
مالکان سهام، از فروش تعهدی سهام در بورس چگونه سود میبرند؟
مالکانی که قصد فروش سهامشان را تا مدت مشخصی ندارند، به کمک ابزار فروش تعهدی سهام در بورس میتوانند سهام خود را بهصورت وکالتی در اختیار فعالان بازار قرار داده و از محل وجوه آن سرمایهگذاری کرده و سود کسب کنند. به این ترتیب، آنها علاوه بر تملک سهم و پایبندی به استراتژیهای معاملات شخصیشان، مبلغی بابت اینکه سهامشان را در اختیار سهامدار دیگری قرار میدهند، به دست خواهند آورد.
چگونگی پایبندی به قواعد قرارداد فروش تعهدی
رعایت اصول قرارداد فروش تعهدی سهام در بورس با دریافت مبلغی تحت عنوان وجه تضمین از متقاضی، ضمانت میشود. این مبلغ بر اساس روند قیمت سهم بهروزرسانی میشود. بدین ترتیب مالک اصلی سهام بابت عدم تعهد وکیل یا متقاضی، هیچ نگرانی نخواهد داشت و هروقت که اراده کند، سهام وی به او بازگردانده خواهد شد. پس در این صورت، تمام اجزا و عناصر فروش تعهدی، مانند یک دومینو عمل میکنند که به زیبایی برای بازار سرمایه، فرصتسازی خواهند کرد!
روشهای مشابه فروش تعهدی و فروش استقراضی
علاوه بر روشهای فروش تعهدی سهام در بورس ایران و فروش استقراضی در بورسهای جهانی، «فروش قرارداد آتی» و «خرید اختیار فروش» هم از ابزارهای مالی هستند که مشابه این دو روش عمل میکنند و با استفاده از آنها نیز میتوان به کسب سود در بازارهای نزولی پرداخت. در ادامه توضیح مختصری راجع به هرکدام از این روشها آوردهایم.
۱. فروش قرارداد آتی: در این روش هم اگر سرمایهگذار معتقد باشد که سهام شرکت یا کالایی در سه ماه آینده کاهش پیدا میکند، اقدام به اخذ حق فروش قرارداد آتی با پرداخت وجه تضمین خواهد کرد. این روش برخلاف فروش استقراضی سررسید مشخص دارد و وجه تضمین آن کمتر است. در زمان سررسید هم اگر قیمت سهم پایینتر از رقمی باشد که متقاضی پیشبینی کرده است، سود و اگر بالاتر رود ضرر خواهد کرد.
۲. خرید اختیار فروش: این روش هم پیشبینی میکند که قیمت سهم یا کالایی مثلا سه ماه آینده کاهش پیدا میکند. به همین منظور اختیار فروش سهم یا کالا را با قیمتی مشخص (قیمت اعمال) خریداری میکند. همانند فروش تعهدی سهام در بورس و روش قبلی، در این روش هم اگر موقع سررسید سهام، قیمت هر سهم کمتر از رقم اعمال باشد، از مابه تفاوت آن سود دریافت میشود. اما اگر قیمت سهم از رقم مشخص شده، بیشتر شود اختیار فروش متقاضی باطل خواهد شد. یکی از تفاوتهای این روش با فروش استقراضی این است که فروش استقراضی سررسید مشخص ندارد و روزانه قیمت سهم توسط کارگزار چک میشود. اگر قیمت سهم افزایش یابد و از وجه تضمین بیشتر شود به فروشنده سهم اعلام میشود یا وجه تضمین را افزایش دهد و یا سهام را به مالک بازگرداند اما در روش اختیار فروش تا موعد سررسید حق فروش وجود ندارد.
فروش تعهدی سهام در بورس و بازار دوطرفه

استفاده از ابزارهای فروش استقراضی یا فروش تعهدی سهام در بورس و دیگر روشهایی که بهمنظور کسب سود در بازارهای نزولی مورد استفاده قرار میگیرند، منجر به ایجاد «بازار دوطرفه» خواهد شد. اما منظور از بازار دوطرفه چیست؟ بازار دوطرفه، یعنی بازاری که در آن (بر خلاف بازار یکطرفه)، هم از رشد سهام میتوان سود برد و هم از ضرر آن. معمولاً در بورسهای پیشرفتهی جهان، بازار سهام دوطرفه است. مزایای زیادی در قبال فراهم کردن بستر بازار دوطرفه نصیب بازار بورس و فعالان آن خواهد شد که از جملهی آنها میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- افزایش شدید نقدشوندگی در بورس
- امکان کسب بازدهی در ریزش بازارها
- پررنگ شدن نقش تحلیل در تصمیمات سرمایهگذاری
- جلوگیری از ایجاد حباب در بازار بورس و سهام شرکتهای مختلف
- جلوگیری از افزایش هیجانی و بیش از حد قیمتها در روزهای صعودی بازار
- کارا شدن ابزار تحلیل تکنیکال و استفاده از ابزارهای کمکی مورد استفاده در سراسر جهان
اما از سوی دیگر در زمان رکود یا ریزشهای سنگین بورس، اگر محدودیتی ایجاد نشود، دوطرفه بودن بازار، میتواند شدت سقوط قیمتها را افزایش دهد و درنتیجه امکان دستکاری قیمتها بیشتر میشود. البته با اتخاذ تصمیمات دقیقتر، پیروی از قوانین و استانداردهای مربوطه و ایجاد بسترهای آموزشی و فرهنگسازی، بازار دوطرفه میتواند جایگاه خود را میان سهامداران پیدا کند و عدهی بیشتری به آن اعتماد کنند. به همین منظور بهتر است نظارت کامل و کنترلهای لازم از سوی نهاد ناظر و سازمان بورس صورت گیرد.
سخن آخر
در این مقاله از سایت آموزش چراغ، به بررسی یکی از مهمترین ابزارهای سرمایهگذاری در بازارهای نزولی به نام فروش تعهدی سهام در بورس پرداختیم و گفتیم که ساز و کار این روش برگرفته از فروش استقراضی در بورس جهانی است. اما برای حل مشکل شرعی این نوع از معاملات، کمیتهی فقهی سازمان بورس ایران ماهیت آن را تا حدی تغییر داده و به همین دلیل، عنوان آن به فروش تعهدی تغییر پیدا کرده است. همانطور که گفته شد، ریسک سرمایهگذاری در این روش، همانند فروش استقراضی خیلی بالاست و لذا در صورتی که تمایل به استفاده از این روش دارید باید به مهارت بالایی در تحلیل دست یافته باشید. چراغ، بهعنوان پلتفرم آموزش و کاریابی در تلاش است تا با بیان نکات آموزشی مهم در زمینهی کار و سرمایهگذاری به شما برای رسیدن به موفقیت در این زمینهها کمک نماید.