استخدام روانشناس
روانشناسی چیست؟
روانشناسی رشته‌ای علمی است که به مطالعه روان و رفتار انسان و کارکردها و تأثیرات آن می‌پردازد. پژوهش‌های روانشناختی، فهم عمیقی از عواطف، احساسات، شخصیت، هوش، حافظه، ادراک، شناخت و انگیزه‌های انسان و فرآیندهای زیستی‌ای که این کارکردها و رفتارهای انسانی را به پیش می‌برند، ارائه می‌کنند. در واقع، روانشناسی با مطالعه افراد و گروه‌ها شناخت دقیق‌تری از سازوکارهای روانی افراد، گروه‌ها و جامعه‌ها در اختیار ما قرار می‌دهد و از این طریق موجب بهبود کیفیت زندگی انسان‌ها می‌شود. در نتیجه، روانشناسی تنها یک رشته علمی نیست، بلکه حرفه‌ای است که به افراد و گروه‌های اجتماعی کمک می‌کند تا راهکارهای مناسبی برای بهبود موضوعاتی همچون سلامت و آرامش روانی، یادگیری، عملکرد، روابط اجتماعی و غیره پیدا کنند.
روانشناسی تاریخی به قدمت تاریخ فلسفه دارد و می‌توان رگه‌هایی از آن را در فیلسوفان یونانی جستجو کرد، اما چنان که مشهور است روانشناسی علمی و مدرن در قرن نوزدهم و با کشفیات روانشناس آلمانی، ویلهلم وونت آغاز شده است. از آن زمان به بعد، مکتب‌های متعددی همچون ساختارگرایی، کارکردگرایی، روانکاوی، رفتارگرایی، روانشناسی انسانگرایانه و روانشناسی شناختی در این حوزه ظهور کرده و هریک سهمی در پیشرفت این علم داشته است. صرف نظر از این مکاتب روانشناختی، روانشناسی رشته‌ای بسیار وسیع با شاخه‌های متعدد است که هر یک به بعد یا ابعادی از روان و رفتار انسان و حتی حیوانات می‌پردازد.برخی از این زیر شاخه‌ها عبارت‌اند از روانشناسی بالینی، روانشناسی شناختی، روانشناسی تطبیقی یا مقایسه‌ای، روانشناسی رشد، روانشناسی قانونی یا جنایی، روانشناسی صنعتی-سازمانی، روانشناسی شخصیت، روانشناسی اجتماعی و غیره.
با توجه به توضیحات بالا در مورد روانشناسی می‌توان گفت که روانشناس کسی است که به روش علمی و با استفاده از مشاهده و تجربه و آزمایش به مطالعه و بررسی روان و رفتار انسان و در مواردی حیوانات دیگر می‌پردازد و از رهگذر یافته‌های علمی خود سطح سلامت، امنیت و درک روانی انسان‌ها و گروه‌های اجتماعی را ارتقا می‌دهد.
چرا استخدام روانشناس مهم است؟
روانشناسی از جمله رشته‌هایی است که تنها مختص دانشجویان، استادان و درمانگران نیست، بلکه می توان از آثار و نتایج آن در زندگی روزمره نیز بهره جست. روانشناسی به دلیل برخورداری از دو جنبه نظری و کاربردی می‌تواند اثرات گوناگونی داشته باشد. استخدام روانشناس در هر یک از زمینه‌ها فردی و گروهی زیر می‌تواند موجب ارتقای سطح سلامت روانی و زندگی بهتر گردد.
انگیزه
فرقی نمی‌کند که هدف فرد ترک سیگار، کاهش وزن یا یادگیری زبان خارجی باشد، روانشناسی در همه این موارد قادر است با ارائه پیشنهادهای مؤثر به افراد انگیزه داده و یا انگیزه آنها را افزایش دهد. مثلا برای ارتقای سطح انگیزشی افراد، روانشناسی شناختی و آموزشی استراتژی‌هایی همچون افزودن اجزای جدید جهت حفظ میزان علاقه، اجتناب از روندهای تکراری جهت رهایی از دلزدگی و ملالت و پاداش دادن به خود در صورت درست انجام دادن کارها پیشنهاد می‌کند.
رهبری و مدیریت
در زندگی موقعیت‌هایی وجود دارد که فرد باید در آنها از مهارت‌های رهبری و مدیریت برخوردار باشد تا بتواند کار خود را با موفقیت از پیش ببرد. همه با چنین مهارت‌هایی به دنیا نمی‌آیند اما روانشناسی می‌تواند با راهنمایی‌های خود این مهارت‌ها را در روان افراد نهادینه کند. ارائه راهنمایی‌های شفاف و در عین حال، آزاد گذاشتن افراد در نظردهی و تمرکز بر تحریک نظرات جدید و پاداش دادن به خلاقیت افراد از جمله توصیه‌های روانشناسی برای ارتقای سطح رهبری و مدیریت است.
ارتباط با دیگران
ارتباط گرفتن با دیگران چیزی فراتر از صحبت کردن و نوشتن است. پژوهش‌ها نشان می‌دهد که نشانه‌های غیرکلامی بخش اعظمی از روابط ما با دیگران را تشکیل می‌دهد. برای ایجاد ارتباط مؤثرتر، افراد باید چگونگی ارتباط‌گیری غیرکلامی را آموخته و پیام‌های غیرکلامی اطرافیان خود را نیز درک کنند. استفاده از ارتباط چشمی و بکارگیری لحن صحیح برای انتقال پیام از جمله راهکارهای روانشناسی برای ایجاد ارتباط مؤثر است.
هوش هیجانی
مانند ارتباط غیرکلامی، توانایی در درک احساسات و عواطف خود و دیگران نقش مهمی در زندگی اجتماعی و کاری افراد دارد. این توانایی را در روانشناسی، هوش هیجانی می‌گویند. هر فرد بهره مشخصی از این هوش دارد. طبق نظر دانیل گولمن، ممکن است هوش هیجانی در مواقعی بسیار مهم‌تر از بهره هوشی یا همان IQ باشد. ارزیابی دقیق واکنش‌های عاطفی، یادداشت‌برداری از تجربیات و احساسات و هیجانات و نگاه کردن به رخدادها از چشم دیگران می‌تواند باعث افزایش این هوش گردد.
تصمیم‌گیری
پژوهش‌ها در روانشناسی شناختی اطلاعات ارزشمندی در مورد تصمیم‌گیری در اختیار ما قرار می‌دهد. روانشناسی با ارائه راهکارهایی افراد را قادر می‌سازد تا دست به انتخاب‌های درست و منطقی بزنند. نگاه کردن به مسائل از منظرهای عقلانی، عاطفی، شهودی، خلاقانه، مثبت و منفی و همچنین ملاحظه هزینه‌ها و سودهای احتمالی یک انتخاب می‌تواند کمک مؤثری در تصمیم‌گیری درست باشد.
حافظه
گاهی افراد از اینکه می‌توانند جزئیات دقیق خاطره‌های کودکی خود را به یاد بیاورند ولی از به یاد آوردن نام مشتری جدید خود عاجز هستند، تعجب می‌کنند. روانشناسی با تحقیق بر روی نحوه یادآوری و فراموشی می‌تواند راهکارهای کارگشایی برای استفاده در زندگی روزمره افراد ارائه دهد. تمرکز بر روی اطلاعات، تمرین آموخته‌ها و حذف عوامل حواس‌پرتی از جمله این راهکارها هستند.
وظایف و مسئولیت‌های عمومی روانشناس
روانشناسان بطور کلی در بخش‌ها و تخصص‌های مختلف خود دارای وظایف عمومی یکسانی هستند. البته، روانشناسان بسته به حوزه تخصصی خود نیز دارای وظایف و مسئولیت‌های خاصی هستند که در بخش بعد به آنها خواهیم پرداخت. اما وظایف عمومی این قشر از متخصصان عبارت‌اند از:
• انجام تحقیقات بر روی رفتارها و عملکرد ذهن و روان انسان‌ها بطور کلی
• مشاهده، انجام مصاحبه و بررسی حالات روانی افراد
• شناسایی و تشخیص مشکلات و اختلالات عاطفی، رفتاری و سازمانی
• پژوهش و تشخیص الگوهای مختلف رفتاری و عاطفی
• آزمایش الگوهایی که به فهم بهتر و پیش‌بینی دقیق‌ترِ رفتارهای انسانی کمک می‌کنند
• به بحث گذاشتن روش‌های درمان مشکلات و اختلالات با مراجعه‌کنندگان
• ارائه مقالات، تحقیقات و گزارش‌ها جهت به مشارکت گذاشتن یافته‌های جدید و آموزش به دیگران
• نظارت بر فعالیت کارآموزان، پزشکان بالینی و مشاوره دادن به متخصصان دیگر
انواع مختلف روانشناسان و شرح مختصر وظایف هر یک از آنها
روانشناسان در حوزه‌های مختلف این رشته علمی دارای وظایف خاصی هستند که در زیر به عمده‌ترین آنها اشاره می‌شود:
روانشناسان بالینی
این دسته از روانشناسان به ارزیابی، تشخیص و درمان اختلالات ذهنی، عاطفی و رفتاری می‌پردازند. آنان به افراد در رویارویی با مشکلات شخصی کوتاه‌مدت تا اختلالات شدید و مزمن یاری می‌رسانند. این روانشناسان از رویکردهای مختلفی بهره می‌برند. برغم تفاوت‌های کلی در راهبردهای مختلف تخصصی، روانشناسان بالینی معمولا با مراجعه‌کنندگان مصاحبه می‌کنند، تست‌های تشخیصی می‌گیرند و روان‌درمانگری‌های فردی، گروهی و خانوادگی انجام می‌دهند. آنان همچنین برنامه‌های اصلاح رفتاری ارائه کرده و به مراجعه‌کنندگان در بکارگیری این برنامه‌ها کمک می‌کنند. برخی از آنان بر روی جمعیت‌های خاصی همچون کودکان، بزرگسالان و غیره تمرکز دارند. روانشناسان بالینی در برخی از موارد با دیگر متخصصان حوزه سلامت نیز مشورت می‌کنند، بویژه در مواردی که نیاز به تجویز دارد وجود دارد.
روانشناسان مشاوره‌ای
این نوع از روانشناسان به مراجعان خود در فهم بهتر مسائل خانوادگی، کاری و گروهی کمک می‌کنند. آنها از طریق ارائه مشاوره با مراجعان به شناسایی نقاط قوت و منابع موجود جهت مقابله با مشکلات می‌پردازند. مشاوره در اموری همچون ازدواج، اعتیاد به مواد مخدر، اختلالات رفتاری نیز در حوزه تخصص این روانشناسان است.
روانشناسان رشد
روانشناسان رشد به مطالعه و بررسی فرآیندهای پیشرفت و رشد در مراحل مختلف زندگی می‌پردازند. بسیاری از این روانشناسان بر بررسی مراحل رشد در کودکی و بلوغ تمرکز دارند، اما برخی از آنان نیز بر روی مراحل سالخوردگی و مشکلات ناشی از آن فعالیت می‌کنند.
روانشناسان قانونی یا جنایی
این نوع از روانشناسان از اصول علم روانشناسی در نظام‌های قضایی و حقوقی برای یاری‌رسانی به قضات، وکلا و دیگر متخصصان این حوزه در دستیابی به فهم بهتری از جوانب روانشناختی پرونده‌های قضایی استفاده می‌کنند. آنها معمولا در دادگاه‌ها به عنوان متخصص شهادت می‌دهند. حوزه فعالیت آنان معمولا خانوادگی، مدنی و جنایی است.
روانشناسان صنعتی-سازمانی
این روانشناسان از علم روانشناسی در محیط‌های کاری و برای حل مشکلات و اختلالات موجود در زندگی کاری افراد استفاده می‌کنند. آنان موضوعاتی همچون بازده کاری، سبک‌های کاری گروه مدیریت و کارکنان و همچنین روحیه شغلی آنان را مورد بررسی قرار می‌دهند. این نوع از روانشناسان، مدیران ارشد شرکت‌ها و سازمان‌ها را در آموزش و رشددهی کارکنان، سیساست‌گذاری‌ها و رشد سازمانی یاری می‌دهند.
روانشناسان توانبخشی
روانشناسان توانبخشی با ناتوانان جسمی و رشدی سروکار دارند. آنان به بهبود کیفیت زندگی افراد معلول و همچنین سازگاری دادن آنان با شرایط معلولیت و ناتوانی فیزیکی کمک می‌کنند. روانشناسان توانبخشی ممکن است جهت بهبود سطح سلامت و آموزش نیز با فیزیوتراپیست‌ها و معلمان همکاری داشته باشند.
روانشناسان آموزشی
روانشناسان آموزشی، اصول و تکنیک‌های روانشناسی را در مورد اختلالات آموزشی و رشدی بکار می‌گیرند. آنان ممکن است به مشکلات رفتاری و یادگیری دانش‌آموزان بپردازند، برنامه‌های عملکردی طراحی و اجرا کنند، عملکرد دانش‌آموزان را ارزیابی کنند و به دانش‌آموزان و والدین آنها مشورت دهند. روانشناسان آموزشی با دیگر متخصصان حوزه آموزش نیز همکاری کرده و پیشنهادهایی جهت بهبود کیفیت آموزش، یادگیری و مدیریت آموزشی در اختیار آنان بگذارند.
مهارت‌ها، توانایی‌ها و ویژگی‌های یک روانشناس خبره
طبق اعلام انجمن روانشناسی آمریکا (APA) یک روانشناس کارآمد و خبره باید دارای مهارت‌ها و ویژگی‌های زیر باشد:
مهارت‌های ارتباطی
روانشناسان بخش اعظمی از زمان خود را صرف تبادل نظر با مراجعان خود و فهم اجارب آنان کرده و استراتژی‌هایی را برای فکر کردن به مشکلات مختلف به آنان آموزش می‌دهند. آنها به نوشتن گزارش و همچنین مکاتبه با همکاران خود نیز می‌پردازند. در نتیجه، بسیار مهم است که یک روانشناس بتواند چه در گفتار و چه در نوشتار، ارتباط شفاف و کارآمدی با دیگران ایجاد کند.
رازداری و قابل اعتماد بودن
روانشناسان برای اینکه نتیجه مفیدی از کارشان بگیرند، باید اطلاعات کاملا شخصی و حساسی را از مراجعان خود دریافت کنند. اگر فهم کامل و دقیقی از گذشته، شرایط کنونی و الگوهای فکری و رفتاری مراجعان خود نداشته باشند، کارشان مفید و مؤثر نخواهد بود. در نتیجه، روانشناسان باید طوری رفتار کنند که مراجعان آنان را محرم خود دانسته و اطلاعات شخصی و خصوصی خود را با آسودگی در اختیار آنان قرار دهند.
برقراری روابط صمیمانه و نزدیک با مراجعان
کار روانشناسان در ارتباط و تعامل با مراجعان شکل می‌گیرد. اگر چه تخصص در روانشناسی، آنان را در موقعیتی بالاتر از بیمار قرار می‌دهد، کار روانشناسان بدون ایجاد همبستگی و صمیمیت با بیماران و مراجعان اثری نخواهد داشت. این امر مستلزم ارتباط نزدیک و مستمر با مراجعان جهت فهم و ارزیابی مراحل درمان و نظرسنجی از آنان در مورد کارآمدی روش‌ها و استراتژی‌های پیشنهادی است.
تشکیل پرونده‌های به‌روز و دقیق
روانشناسان، اطلاعات مربوط به روال درمانی خود برای هر مراجعه‌کننده را در یک پرونده گردآوری می‌کنند که موارد آتی را در بر می‌گیرد: مشکلات جاری، عوامل روانی‌ای که بیمار را به سمت این مشکلات سوق داده است، رخدادهایی که این مشکلات را ایجاد یا تشدید می‌کنند، عوامل رفتاری و محیطی و باورهایی که مانع بهبودی بیمار می‌شوند و ابعاد شخصیتی بیمار و موقعیتی که ممکن است اثر مثبتی در روند بهبودی او داشته باشد. روانشناسان باید برداشت‌های خود را با بیمار در میان بگذارند و با واکنشی که از او دریافت می‌کنند سعی در رفع عوامل مشکل‌ساز داشته باشند.
داشتن برنامه درمانی جامع و قابل قبول
پس از تشکیل پرونده، روانشناس باید از برنامه و سبک درمانی‌ای استفاده کند که کارایی خود را در موارد مشابه نشان داده است. روانشناسان مختلف، روش‌های درمانی مختلفی را استفاده می‌کنند. مهم این است که روانشناس، توجیه و منطق شفافی برای استفاده از برنامه درمانی خود داشته باشد.
باور به روش درمانیِ مورد استفاده
همانطور که گفته شد، هر روانشناسی روش خاص خود را دارد که بستگی به آموزش، تجربه و سلیقه او دارد. این بدان معنی نیست که یک روش خاص، برتر از روش‌های دیگر است. مهم این است که اگر روانشناس، نسبت به روش درمانی خود در تردید باشد، نمی‌تواند نتیجه مؤثری از آن بگیرد.
بررسی منظم روند پیشرفت بیمار
روانشناس باید بطور منظم، حالات عاطفی و عملکردهای روانی بیمار را بررسی کند. این امر مستلزم استفاده از معیارهای عینی‌ای همچون گردآوری اطلاعات در مورد فعالیت‌های بیمار و پرسش از او و غیره می‌باشد. او باید برای اثبات کارآمدی روش خود، مدرک و دلیل داشته باشد تا در مورد جلسات آینده تصمیم‌گیری کند.
امیدبخشی و ایجاد خوش‌بینی در بیمار
برای آنکه تغییری اتفاق بیفتد باید بیمار باور داشته باشد که ظرفیت و توان این تغییر را دارد. در غالب موارد، مراجعه‌کنندگان با ناامیدی به سراغ روانشناس می‌روند و گاه حتی برای درمان خود کاملا وابسته به او هستند. روانشناس باید ظرفیت‌ها و استعدادهای احتمالی بیمار را شناسایی کرده و از این طریق به او امید دهد. در نهایت، این خود بیمار است که باید بار درمان را به دوش بکشد.
حساسیت به زمینه‌های مختلف فرهنگی
هر روانشناسی تحت تأثیر تربیت فرهنگی خاص خود است و در جنبه‌های مختلف زندگی دارای ارزش‌ها و انتظارات متفاوتی است. بعلاوه، بسیاری از پروتکل‌های درمانی نیز تحت تأثیر ارزش‌ها و روش‌های عقلانی محیط‌ها و فرهنگ‌هایی هستند که در آنها شکل گرفته‌اند. روانشناس باید از این تفاوت‌های ارزشی و فرهنگی آگاه باشد تا به اشتباه، آنها را در ارزیابی بیمارانی با فرهنگ‌ها و ارزش‌های متفاوت بکار نبرد.
تحصیلات مورد نیاز برای یک روانشناس
کسانی که مایل به فعالیت در این زمینه شغلی هستند می‌توانند با مدارک تحصیلی مختلف در این حوزه فعالیت کنند، اما آن دسته از متقاضیان که می‌خواهند به صورت مستقل به فعالیت بپردازند نیاز به مدارک عالی تحصیلی دارند. طبق گزارش اداره کار ایالات متحده آمریکا در هر یک از ایالت‌های این کشور، مدرک لازم برای کار به عنوان روانشناس، یا کارشناسی ارشد و یا دکترا می‌باشد.
بازار کار و وضعیت استخدام روانشناس
آن دسته از افراد که دارای مدرک کارشناسی روانشناسی هستند می‌توانند در مراکز مختلف دولتی مانند نیروی انتظامی، کانون‌های اصلاح و تربیت، مراکز مشاوره روانشناسی، سازمان زندان‌ها، کانون‌های اصلاح و تربیت، شهرداری‌ها و مهدهای کودک و نیز در آموزش و پرورش به عنوان مشاور مدرسه و معلم به فعالیت بپردازند.
کسانی که دارای مدرک کارشناسی ارشد روانشناسی در گرایش‌های مختلف آن هستند نیز می‌توانند با جایگاه شغلی بالاتری در همین مراکز مشغول به کار شوند. کار در کلینیک‌های درمانی و مشاوره‌ای و کلینیک‌ها و مراکز ترک اعتیاد نیز از دیگر زمینه‌های شغلی این کارشناسان می‌باشند.
دارندگان مدرک دکتری نیز با دریافت مجوز می‌توانند مطب و کلینیک تأسیس کنند و یا به عنوان استاد دانشگاه به تدریس و پژوهش علمی در این رشته بپردازند.
میزان درآمد روانشناس
روانشناسان بسته به حوزه‌های تخصصی خود، میزان تجربه، سطح تحصیلات، محل کار و شهری که در آن به فعالیت می‌پردازند، درآمدهای مختلفی کسب می‌کنند. متأسفانه در ایران آمار رسمی و معتبری در مورد میزان درآمد فعالان این حوزه کاری وجود ندارد. اما در خارج از ایران، طبق گزارش اداره کار آمریکا متوسط درآمد سالانه روانشناسان صنعتی-سازمانی برابر با ۹۷۲۶۰ دلار است. متوسط درآمد سالانه روانشناسان بالینی نیز برابر با ۷۶۹۹۰ دلار می‌باشد. درآمد سالانه دیگر روانشناسان نیز بدون اشاره به تخصص آنها برابر با ۱۰۰۷۷۰ دلار گزارش شده است.
